बालाजु बाइसधारा : मल्लकालीन सम्पदा, धार्मिक आस्थाको केन्द्र

११ वैशाख, काठमाडौं । काठमाडौंको बालाजु बाइसधारामा स्नान तथा पूजा गर्नेहरुको आज बिहानैदेखि घुइँचो लागेको छ । घुइँचोको कारण सो स्थान भएर चल्ने सवारी साधन डाइभर्सन गरिएको छ ।

प्रत्येक वर्ष वैशाख शुक्ल पूर्णिमाका दिन बालाजु बाइसधारामा मेला लाग्ने गर्दछ । यो मेला पाँच दिनसम्म चल्छ ।

स्थानीय नेवार समुदायले ‘ल्हुति पुन्हि’ पनि भन्ने यो मेला भर्न बालबालिका, किशोर किशोरी र ज्येष्ठ नागरिकहरु पनि पुगेका छन् । बाइसधारामा स्नान गरे मुक्तिनाथ तथा गोसाइँकुण्डमा स्नान गरे बराबरको पूण्य प्राप्त हुने जनविश्वास छ ।

बालाजु बाइसधारा मेला व्यवस्थापन समितिका संयोजक गौतम प्रजापतिले बालाजु बाइसधारा (ल्हुति पुन्हि) मेला भर्न बिहानैदेखि भक्तजनको घुइँचो लागेको जानकारी दिए ।

भक्तजनलाई स्नान गर्न सहज होस् भन्ने उद्देश्यले २२ वटै धाराबाट जल प्रवाहको व्यवस्था मिलाइएको छ । मेलामा दुई लाख ३० हजार सहभागी हुने अनुमान समितिले गरेको छ ।

मल्लकालीन सम्पदा

बालाजुको बाइस धारा मल्लकालीन ऐतिहासिक सम्पदा हो । नेपाल संवत् ८७५ तिर कान्तिपुरका अन्तिम मल्ल राजा जयपप्रकाश मल्लले सुरुमा २१ धारा स्थापना गरेका थिए ।

पछि वि.सं. १८५५ मा राजा रणबहादुर शाहले एउटा ढुंगेधारा थपे । त्यसपछि धाराहरुको संख्या बाइस पुग्यो । तिनै धाराहरुका कारण बालाजुको सो क्षेत्रको नाम नै बाइस धारा रहन गयो ।

यो ठाउँ काठमाडौं उपत्यकाको पश्चिम उत्तरतिर नागार्जुन जंगलमुनी पर्छ । त्यहाँ सुन्दर पार्क छ । काठमाडौं बालाजुबाट बाइपासतर्फ मोडिएपछि बाइस–धारा पार्क भेटिन्छ ।

करिब १६२ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको यो मनोहर पार्क शहरवासीको सुस्ताउने गन्तव्य बनेको छ ।

पार्कभित्र विष्णु, शिव लगायत भगवानका मन्दिर  गुम्वाहरु छन् । त्यसैले यो हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बीहरुको धार्मिक आस्थाको केन्द्र पनि मानिन्छ ।

महायानी दार्शनिक आचार्य नागार्जुनले बुद्ध भगवानको स्मरण गरी यही जामाचो पहाड (हाल नागार्जुन) रहेको गुफामा ध्यान–साधना गरेर सिद्धी प्राप्त गरेको बताइन्छ । त्यही कारण सो क्षेत्रको डाँडोलाई नागार्जुन भनिएको जनश्रुती छ । स्थानीय नेवार समुदायले भने यस स्थानलाई ल्हुति भन्ने गर्दछन् ।

बाइसधारामा स्नान गरी मृत आफन्तको नाममा बत्ती बाल्ने परम्परा छ । साथै नुवाकोटको कडल्चोक भगवतीलाई पनि बालाजुमा ल्याएर त्यहाँको हालको सेतोपाटीमा राखी हवन तथा राँगाको बलि दिने परम्परा छ ।

मनमैजु देवीको जात्रासँग पनि बालाजु बाइसधाराको प्रसंग जोडिएको छ । ल्हुती पूर्णिमाको मेलासँगै मनमैजु जात्रा पनि सुरु हुन्छ । यस दिन बालाजुको बाइसधारामा नुहाएर मनमैजु देवीको दर्शन गरेमा मनोकामना पुरा हुने धार्मिक विश्वास छ ।

आदिकवि भानुभक्त आचार्यले बालाजुको मनोरम दृष्यलाई स्वर्गजस्तै ठानेर कविता नै लेखेका छन्– ‘यति दिनपछि मैले आज बालाजु देख्या, पृथ्वी तल भरीमा स्वर्ग हो जानी लेख्या ।’